شمس لنگرودی علاوه بر شاعری، پژوهشگر ادبی نیز هست با کتاب‌های تحلیلی، تحقیقی درباره‌ی شعر و تاریخ ادبی ایران. به تازگی، کتابی خوانده‌ام از ایشان تحت عنوان گردباد شور جنون درباره‌ی سبک هندی و اشعار کلیم کاشانی.

کتاب دو بخش مجزا دارد؛ کتاب اوّل درباره‌ی سبک هندی است و کتاب دوّم، از کلیم کاشانی و زندگی و آثارش می‌گوید که عنوان کتاب نیز از شعر ِ او برگرفته شده است؛

یکی است انجمن و خلوتم ز شور جنون

که گردباد کنار و میدان نمی‌داند 

شمس لنگرودی بحث خود را با مقدمه‌ای درباره‌ی دارالامان شروع می‌کند که تعبیری است در شعر کلیم کاشانی درباره‌ی هند و  توضیح می‌دهد که چرا و چگونه در دوره‌ای از تاریخ ایران، یعنی صفویه، شاعران ایرانی به هندوستان مهاجرت کردند. لنگرودی دو نظر را درباره‌ی پادشاهان صفوی طرح می‌کند و با ارائه‌ی آرای مخالفان و موافقان، درباره‌ی دلایل بی‌اعتنایی پادشاهان صفوی نسبت به شعر و شاعری می‌نویسد.

در بخش بعدی از این کتاب، درباره‌ی مولد و موطن سبک هندی (اصفهانی) صحبت می‌شود و نظریه‌هایی که دراین‌باره وجود دارد. مثلاً لنگرودی می‌نویسد که چرا عده‌ای این سبک را هندی می‌خوانند و گروهی دیگر اصفهانی و توضیح می‌دهد که دسته‌ی سوّمی نیز هستند که این سبک را برآیند تاریخی شعر فارسی و زیباشناسی هندی می‌دانند. در پایان نیز، نویسنده با اعلام نظر شخصی خویش، مطالب این بخش را جمع‌بندی کرده و می‌نویسد که: “سبک هندی یک مکتب ادبی است که طی یک پروسه‌ی تاریخی با تلفیق ادبیات فارسی و زیبا‌شناسی هندی شکل گرفته است و در عصر صفویه، بنا بر ضرورت تاریخی (فشار داخلی و آزادی نسبی در هند و پیدایش شهرنشینی) بروز کرده و به خاطر آشنایی قبلی مردم با این پدیده بود که بلافاصله بعد از تولّد مورد قبول عامه‌ی مردم واقع شد.”

بعد هم، درباره‌ی شیوه‌ی نام‌گذاری این سبک ادبی، سؤالی طرح می‌شود؛ آیا اطلاق نام سبک هندی (اصفهانی) درست است یا خیر؟ در ادامه، صغرا و کبرای لازم چیده می‌شود و نتیجه‌ی باید گرفته می‌شود؛ خیر! چرا؟ چرایش بماند تا خودتان کنجکاو شوید برای خواندن‌اَش. برای اینکه، بیشتر وسوسه‌‌تان کنم باید بگویم که توضیح نویسنده درباره‌ی شیوه‌های نام‌گذاری خیلی جالب است.

بخش آخر در کتاب اوّل نیز به ویژگی‌های سبک هندی (اصفهانی) اشاره می‌کند در دو قسمت الف و ب. قسمت الف با عنوان مدخل، درباره‌ی اجزای اصلی شعر است با تأکید بر اشعاری که در سبک هندی سروده شده‌اند و قسمت ب درباره‌ی ویژگی‌های سبک هندی.

برخی از ویژگی‌های سبک هندی؛ راه پیدا کردن حس‌ها و مشاهده‌های روزمره در شعر، شخصیّت دادن به اشیاء، اغراق و تخیّل قوی به علاوه‌ی اسلوب معادله و استفاده از فرهنگ مردم کوچه و بازار و الهام از تجربه‌های عادی زندگی و … که در برابر اشعار فلسفی و عرفانی و تغزّلی شاعرانِ دورانِ قبل، سبک هندی را در سطح یک انقلاب ادبی بزرگ مطرح می‌کند.

علاوه بر این ویژگی‌ها، به طرد معمّاپردازی نیز به عنوان خصیصه‌ای در سبک هندی اشاره می‌شود. یعنی، پیش از این، شاعران در اشعار خود از معمّا استفاده می‌کردند امّا، معمّا در سبک هندی کاربردی نداشت.

حالا معمّا چه بود؟ مثلاً شاعری می‌آمد و در شعر خودش، اسم آدم یا یک شیء را با رمز و اشاره بیان می‌کرد تا خواننده یا شنونده‌اش با تأمل و تفکر اندر شعر، آن را رمزگشایی کرده و نام طرف را پیدا کند.

ببینید! مثلاً شاعر می‌فرماید؛

آه مقلوب در میانه‌ی شب

نام آن سرو ماهرو باشد

“آه” مقلوب می‌شود “ها” که وقتی در میانه‌ی “شب” قرار گیرد یعنی آقا شهاب! به نظر من، جالب بود این ویژگی شعری. در اینجا نوشته‌اند که برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی معماپردازی باید کتاب بدایع الوقایع را خواند. من که کلّی علاقمند شده‌ام این کتاب را هم بخوانم.

مشخصّات کتاب؛

گردباد شور جنون (تحقیقی در سبک هندی و احوال و اشعار کلیم کاشانی)

نوشته‌ی محمّد شمس لنگرودی

تهران؛ انتشارات چشمه

چاپ دوّم، ۱۳۶۷

۳۳۵ صفحه، قیمت ۷۰۰ تومان!!!

مرتبط؛

+ شعر فارسی در عهد صفوی

+ نام‌آوران سبک هندی

+ کلوپ مشتریان نشر چشمه

+ شمس لنگرودی (وبلاگ)

+ گفت‌وگوهایی با شمس لنگرودی؛ ( + و  +  و + و +)

پی.‌نوشت ۱)؛ عکس ِ طرح روی جلد کتاب را پیدا نکردم در اینترنت. کتابِ من هم، چه عرض شود! امانتی است از کتابخانه! خیال نکنم لازم باشد که تشریح کنم چقدر درب و داغون است جلدش. بعد، من بخواهم با آن موبایلِ آشغال، عکس هم بگیرم ازش … بی‌خیال. می‌خواهید مثل وقتی که درباره‌ی گاوخونی نوشتم عکس شمس لنگرودی رو بذارم اینجا؟

پی.‌نوشت ۲)؛ درباره‌ی کتاب دوّم، یعنی احوال و اشعار کلیم کاشانی چیزی ننوشتم. یعنی منتظر قسمت دوّم این یادداشت هم باشید.

+ قسمت دوّم