پرده‌ی اوّل؛ «شاه اوبو» مشهورترین اثر «آلفرد ژاری»
«شاه اوبو» (Ubu Roi) مشهورترین اثر «آلفرد ژاری» (Alfred Jarry) شاعر، نویسنده و نمایشنامه‌‌نویس فرانسوی است که از وی به عنوان یکی از استثناء‌های تئاتر در تاریخ معاصر نام برده می‌شود. امّا برای صحبت کردن درباره‌ی «شاه اوبو» کمی عقب‌گرد زمانی و مکانی لازم است تا مثلاً دوره‌ای از زندگیِ «آلفرد ژاری» که وی نوجوانی است پانزده ساله و به همراه یکی از دوستانِ هم‌کلاسی‌اَش یعنی «شارل مورن»، نمایش‌نامه‌ای می‌نویسد به نام «لهستانی‌ها».
ژاری این نمایش‌نامه را محض تمسخر و ریشخند کردن معلّم فیزیک‌شان می‌نویسد. ایده‌ی «لهستانی‌ها» از افسانه‌های مدرسه‌ای درباره‌ی زندگیِ تخیّلیِ معلّم منفوری ریشه می‌گرفت که از یک‌سو بَرده‌ای بود در یک کشتی ترکی، از سوی دیگر مردی منجمد در کوه‌های یخی نروژ و از سوی دیگر پادشاه لهستان!
شخصیّت اصلیِ نمایشنامهی ژاری نیز مردی بود کؤدن با شکمی برآمده که سه دندان داشت؛ یکی از سنگ، یکی از آهن و یکی از چوب با یک گوش به نام پدر «هِب» که آن را با عروسک‌خیمه‌شب‌بازی در خانه‌ی دوستان‌‌‌اَش‌اجرا کرد و دست‌آخر، هنگامی‌که مسئولان مدرسه (و شهر) از بازی کودکانه و خانگی آن‌ها باخبر شدند انگشت اتهام به سوی ژاری نشانه رفت که بله، حرمت‌های معمول‌شکسته شد و نظم ِ معتادِ زندگی به هم ریخت.
پس از آن، آلفرد ژاری از شخصیّت پدر هب استفاده می‌کند و یکی از بی‌مانندترین و شگفت‌انگیزترین و هول‌ناک‌ترین شخصیّت‌های داستانی/ نمایشی را در ادبیات فرانسه می‌آفریند به نام «شاه اوبو».
نمایشنامهی «شاه اوبو» در سال ۱۸۹۳ میلادی منتشر می‌شود و سه سال بعد، لونیه – پو آن را به صحنه می‌برد.
در شب افتتاحیه، «فرمین ژرمیه» که نقش «شاه اوبو» را بازی می‌کرد به سمت جلو‌ی صحنه گام برمی‌دارد و با لحن یکنواختِ نمایشی خود می‌گوید: «گهز» و همین کلامِ نخست مقدمه‌ا‌ی می‌شود برای آشوب و غوغا؛ جمعیّت تماشاچیانِ سنّتی شروع می‌کنند به فریاد کشیدن از روی خشم و سوت‌زدن محض اعلام نارضایتی و در برابر این واکنش‌های اعتراض‌آمیز، عدّه‌‌ی دور‌اندیش‌تری نیز حضور داشتند که گروه نمایش را تشویق و تمجید می‌کردند. امّا اجرای این نمایش تا سال ۱۹۰۷ دیگر اتّفاق نیفتاد. «شاه اوبو» پس از اوّلین شب اجرا توقیف شد و پس از آن، ژاری برای برطرف کردن این مشکل نمایش‌نامه را با عروسک اجرا کرد.
شخصیّت اصلی این نمایش‌نامه، یعنی «اوبو»، انسانی است عادی و معمولی؛ مردی فربه و خشن که احمق است با طمع بسیار ولی شهامتِ اندک و شیطان‌صفتیِ بی‌اندازه. او فرمانده‌ی هنگ است و به دور از قید و بندهای اخلاقی و بی‌توجّه به مناسبات اجتماعی با فریب و فتنه‌ی همسرش، شاه را می‌کشد و خود را به پادشاهی لهستان می‌رساند و تلاش می‌کند با به‌هم‌ریختن قوانین حکومتی و کشتار مخالفان، قدرت و ثروت خویش را حفظ کند امّا در پرده‌ی پایانی نمایش، از کشور رانده می‌شود درحالی‌که قول می‌دهد سرزمین دیگری را استثمار خواهد کرد.
این اثر اوّلین نمایش‌نامه از مجموعه‌ی سه نمایش‌نامه‌ای بود که ژاری در عمر خویش (۱۹۰۷ – ۱۸۷۳) نوشت و هدف او هیچ نبود مگر به نمایش گذاشتن جهانِ عاری از شایستگی‌های انسانی و فضیلت‌های اخلاقی در طبقه‌ی بورژوازی و بیانِ فلسفه‌های اروپایی به شکل هجو. در واقع، مهم‌ترین عمل آلفرد ژاری برهم‌زدن قوانین و اخلاق و عادت‌های اشرافی و بورژوازی و مطرح‌کردن اندیشه و نظریه‌ای مردمی بود.
ژاری پس از «شاه اوبو» ژاری دو نمایشنامهی دیگر نوشت به نام‌های «اوبوی بی‌غیرت» و «اوبو در زنجیر» که هیچ‌کدام در زمان حیات وی به اجرا درنیامدند.
از دیگر آثار آلفرد ژاری می‌توان به لحظاتی از تذکره شنی، سزار – دجال مسیح، شب‌ها و روزها، مه سالین، ابرنر، کارهای بزرگ و عقاید دکتر فاسترول، پاتا فیزیک و شرابه شمشیر اشاره کرد.
پرده‌ی دوّم؛ «آلفرد ژاری» استثنایی در تاریخ تئاتر معاصر
از آلفرد ژاری به عنوان استثنایی در تاریخ تئاتر معاصر نام برده می‌شود. «یک معیار استثنایی بودن را می‌توان تأثیرگذاری شخص در روند زندگی و فراهم‌آوردن زمینه‌ی تحوّل جامعه و تاریخ دانست.» البته پیش از بیانِ چرایی و چگونگیِ تأثیرگذاری ژاری لازم است شرایط اجتماعی حاکم بر کشورهای اروپایی در سال‌های پایانی قرن نوزدهم را در ذهن ترسیم و تصوّر کنیم. یعنی دورانی که با آغاز جنگ‌جهانی اوّل، فعّالیّت‌های تئاتری در فرانسه از رونق افتاد و هر بازیگری که توان مبارزه داشت وارد ارتش شد و باقی، محضِ هنرنمایی به جبهه‌ی جنگ اعزام شدند. در این زمان بود که شرکت‌های نمایشی ناگزیر دانشجویان کنسرواتور پاریس را دعوت به کار کردند و جریان‌های نمایشی تحت‌تأثیر فضای جنگ‌زده‌ی شهرها به سمت اجرای سرگرمی‌های عامه‌پسند گرایش پیدا کرد و «تئاترهای بولوار» رونق گرفتند. به‌طوری که حتّی پس از پایان جنگ نیز بازار چنین نمایش‌هایی هم‌چنان گرم باقی ماند. در سوی دیگر این جهت‌گیری، گروهی از جنبش‌های هنری مانند فوویسم، کوبیسم، و سورئالیسم (فراواقع‌گرایی) در برابر واقع‌گرایی قد علم کرده بودند که از شکل‌و شیوه‌های جدید برای ارائه‌ی آثار هنری و ادبی استفاده می‌کردند.
در واقع، قرن نوزدهم مقدمه‌ی یک قالب‌شکنی عظیم بود که محصول آن در قرن بیستم نمایان شد. در قرن بیستم، ناگهان جریان‌های مخالف با سنّت و عرف‌اجتماعی (که نخستین نشانه‌های آن در قرن ۱۹ آشکار شده بود) قوّت می‌گیرد و هنرمندان برای خلق آثار خویش به سلیقه و اعتقاد شخصی خویش به جای انتظارهای جامعه و رعایت پیش‌فرض‌های ذهنی موجود تکیه می‌کنند. همین موضوع باعث می‌شود گستره‌ای وسیع و پُرتنوع از آثار هنری بر مبنای فردیّت هنرمند به وجود آید؛ آثاری نامأنوس و غیرمتعارف که درک کردن و لذّت بردن از آن‌ها دشوارتر از آثار گذشتگان و در برخی موارد حتّی ناممکن به نظر می‌رسید. با تغییر جدّی مبنای هنر از پیش‌فرضِ فرهنگی و گروهی به مبنای سطحی و فردی، شکل و شمایل با فلسفه‌ی آثار هنری دگرگون شد و در نتیجه‌ی آن، سبک و گرایش‌های متعدد و تازه‌ای به وجود آمد. به عنوان مثال، گرایش «دادا» محصول فشارهای روانی ناشی از جنگ اوّل جهانی و دادائیسم نگرشی پُر از بدبینی، گرایشی ضدهنر و رویکردی انکارگرایانه (نیهیلیستی) بود که هنرمندِ دنباله‌رو این حرکت همه‌ی ارزش‌های زمانه‌ی خویش را به تمسخر می‌گرفت و معتقد بود «جنون» و «عدم منطق» بارزترین مشخصه‌ی تمدن معاصر است. از این رو، در آثار هنرمندان این مکتب ناسازی و آشوب جایگزین وحدت، تعادل و هماهنگی شد. امّا، دادائیسم موجی زودگذر بود و با نزدیک‌شدن صلح، در سال ۱۹۲۲ میلادی به‌شکل غیرمنتظره‌ای به پایان رسید و بعدتر، در دهه‌ی ۱۹۶۰ بود که بیش‌تر دیدگاه‌های دادائیسم به نام‌های دیگر مطرح شد. به عنوان مثال، دادائیسم در فرانسه جای خود را به سورئالیسم سپرد که «آلفرد ژاری» و «آپولینر» از مهم‌ترین نظریه‌پردازان آن بودند.
پیش از ارائه‌ی نمایشنامهی «شاه اوبو»، رویکردی رسمى و آکادمیک بر تئاتر حاکم بود و موضوع نمایش‌نامه‌های آن زمان بیش‌تر در خدمت و مصلحت طبقه‌های روشن‌فکر و ثروتمندانِ پُرقدرت جامعه بود. در چنین شرایطی، آلفرد ژارى تصمیم می‌گیرد ذوق و سلیقه‌ی مخاطبانِ آثار نمایشی را تحت‌تأثیر قرار دهد. وی موضوع تازه‌ای را انتخاب می‌کند و با استفاده از بیان و لحن و زبان و شوخیِ مردم در کوچه و بازار عرصه‌ی نمایش را متحوّل می‌کند. آلفرد ژاری با نمایش شاه اوبو توانست مانیفست جدیدی را در زیبایی‌شناسی تئاتر مدرن آغاز کند؛ تئاتری فیزیکی با حرکات بدنی متنوع و کاربردهای متفاوتِ زبانی. با این وجود، تئاتر ژاری تن‌ها دو فصل دوام آورد. چرا که در ابتدا، اهمیّت نفوذ و تأثیر وی روشن نبود. امّا در دهه‌ی ۱۹۲۰ میلادی، اثر وی مورد توجّه پیروان فراواقع‌گرایی قرار می‌گیرد و پس از جنگ دوّم جهانی، دیدگاه‌های عجیب و شگفتِ ژاری دوباره مطرح می‌گردد و عنوان پیام‌آوری نهضت ابزوردیسم به وی اعطا می‌شود. به‌طوری‌که اغلب «شاه اوبو» را اوّلین اثر در تئاتر ابزورد (Absurd) معرّفی می‌کنند.
تئاتر ابزورد (یا پوچی) مکتب واحدی نبود بلکه مشخصّه‌ی عدّه‌ای از نمایش‌نامه‌نویسان بود که در دوره‌ای پس از جنگ دوّم جهانی آثاری را خلق کردند با دیدگاهی یکسان درباره‌ی جهان و زندگی. آن‌ها معتقد بودند منتهی‌شدن زندگی به مرگ هیچ نتیجه‌ای ندارد مگر بی‌معنایی و پوچی که این خصوصیّتِ بی‌خاصیّت را نیز تن‌ها می‌توان به یاری شکل و شیوه‌ای به همان‌اندازه بی‌معنا و پوچ بیان کرد و به نمایش درآورد. یعنی، آن‌چه اهمیّت دارد تطبیقِ «شکل» نمایش با محتوای آن است.
واژه‌ی«ابزورد» نخستین‌بار از سوی «مارتین اسلین» به منظور نشانه‌یابی ویژگی‌های مشترکِ گروهی از آثار نمایشی به‌کار رفت که فرم‌های متفاوت نمایشی داشتند و در گروه نمایش‌های آوانگارد پس از جنگ دوّم جهانی قرار می‌گرفتند.
از نظر مبنای فلسفی، تئاتر «ابزورد» تحت‌تأثیر مکتب اگزیستانسیالیسم فرانسه و هدفِ پیروان آن بیان بیگانگی و ناهمخوانی «جهان» و «انسان» است که با توجّه به موقعیّت اجتماعیِ خاص در آن دوران ـ یعنی جنگ، تخریب شهرها و کشتار مردم ـ به ادبیاتِ معترض روی آورده بودند. آن‌ها در آثار هنری، ادبی و نمایشی خویش، بر بی‌معناشدن «زندگی» و فقدان رابطه‌ی سلامت بین «انسان» و جهانِ پیرامونِ وی تأکید می‌کردند. از دیگر ویژگی‌های تئاتر پوچی می‌توان به استفاده از رفتارها‌ی غیرعقلانی، امتناع از شخصیت‌پردازی‌های معمول در تئاتر کلاسیک، جایگزین‌کردن عروسک‌ها و دلقک‌های گروتسک و کمدی، استفاده از گفت‌گوهای بی‌ربط و بی‌معنی، تکرار مکرّر جملات و حرکات و …. اشاره کرد.
آثار نمایش‌نامه‌نویسانی مانند ساموئل بکت (با نمایشنامهی در انتظار گودو)، آرتور آدامُف، اوژن یونسکو ( با نمایشنامهی آوازخوان طاس و صندلی‌ها) و ژان ژنه در فرانسه، متون نمایشی هارولد پینتر در انگلستان، ادوارد آلبی در آمریکا، و نمایشظ های کوتاه تک‌پرده‌ای از ولفگانگ هیلدس هایمر و گونتر گراس به این گروه تعلّق دارند.
پرده‌ی سوّم؛ دنیای استثنایی آلفرد ژاری (شاه اوبو)
«دنیای استثنایی آلفرد ژاری (شاه اوبو)» مجموعه‌ای است از نمایشنامهی «شاه اوبو» به زبان فارسی به علاوه‌ی پنج فصل دیگر شامل دو یادداشت از «جیم مک‌گورن» و «دوگلاس کروئیک‌شانک» درباره‌ی «دوچرخه‌سواری» و «ضدماده» و سه یادداشت دیگر به قلم «جواد ذوالفقاری» درباره‌ی زندگیِ شخصی و هنریِ «آلفرد ژاری» که در سه فصل نخست کتاب تحت عنوان «گذری به دنیای استثنایی آلفرد ژاری»، «سال‌شمار زندگی آلفرد هانری ژاری»، و «مقدمه برای ترجمه‌ی شاه اوبو به انگلیسی» آورده شده‌اند. مترجم تلاش کرده است تا از این طریق کلیّاتِ مرتبط را برای خواننده طرح کرده و پیش‌زمینه‌ی ذهنی لازم برای درکِ نمایشنامهی «شاه اوبو» را برای مخاطب ترسیم نماید.
نمایشنامهی «شاه اوبو» در شش پرده اجرا می‌شود. در پرده‌ی اوّل، مادر اوبو – همسر اوبو – نیروی درونی پدر اوبو را (که فرمانده‌ی هنگ پیاده و افسر محرم شاه است) برای برانداختن و سرنگونی شاه برمی‌انگیزد تا جای او بنشیند و پادشاه لهستان شود. اوبو میهمانی باشکوهی را برگزار می‌کند و کاپیتان «بوردور» و پارتیزان‌هایش را به کمک می‌طلبد و پس از پیمان یاری، آن‌ها هم‌قسم می‌شوند تا دلیرانه در کنار هم‌دیگر شمشیر بزنند و شاه را به قتل برسانند.
پرده‌ی دوّم، مراسم سان دیدن پادشاه است که در صحنه‌ای از آن پدر اوبو موفّق می‌شود به یاری دوستان خویش به شاه حمله کرده و او را بکشد و سپس، قصر را تصرّف می‌کند درحالی‌که خانواده‌ی شاه، یعنی ملکه و پسر پادشاه، بوگرلاس، متواری شده و در غاری (در کوهستان) پناه گرفته‌اند.
مراسم باشکوه تاج‌گذاریِ «پدر اوبو» برگزار می‌شود و زمانی‌که اوبو قدرت و سلطنت را در اختیار خویش می‌بیند کاپیتان «بوردور» را از خود می‌راند. مادر اوبو به وی هشدار می‌دهد که با این عمل، بوردور علیه پدر اوبو قدعلم خواهد کرد امّا اوبو توجّه نمی‌کند. تمام فکر و ذکرِ اوبو معطوف شده است به پُربارکردن اقتصاد پادشاهی. از این رو، تمام اشراف را به هلاکت می‌رساند و دارایی‌های ایشان را ضبط می‌کند. پرده‌ی سوّم درحالی به پایان می‌رسد که کاپیتان بوردور به نزد تزار «آلکسیس» رفته و از او درخواست عفو می‌کند. بوردور برای نشان دادن حقّانیّت خود قول می‌دهد تمام قدرت خویش را به کارگیرد تا «بوگرلاس» جوان را به سلطنت برساند.
در ادامه‌ی نمایش از مکر و حیله‌ی مادر اوبو پرده‌برداشته می‌شود که طلاهای پنهان‌شده در دخمه‌ی شاهان قدیم لهستان را دزیده است. پدر اوبو نیز در جنگ با ارتش روسیه شکست می‌خورد و با دو تن از همراهانِ خویش فرار کرده و در غاری مخفی می‌شود.
پرده‌ی پنجم شامل صحنه‌هایی از نمایش است که مادر اوبو در قالب یک خیال مافوق طبیعی به اختلاس مالی‌اش نزد پدر اوبو اعتراف می‌کند. پس از آن، بوگرلاس با سربازانش به غار – که پدر اوبو در آن پناه گرفته است – حمله می‌کنند امّا پدر اوبو و مادر اوبو فرار می‌کنند و راهی سرزمین دیگری می‌شوند تا باری دیگر «شاه اوبو» را به سلطنت برسانند.
«دنیای استثنایی آلفرد ژاری (شاه اوبو)» توسط «انتشارات نوروز هنر» در شمارگان ۱۲۰۰ نسخه و با قیمت دوهزار تومان منتشر شده است.